Аhа5ас уруоктар

Араас кэмнэргэ ыытыллыбыт аhаҕас уруоктар.

Саха литературата 11 кылаас. Саха тылын учууталларын куонкурсугар бэлэмнэммит уруок.

Уулаах Уйбаан олоххо тардыһар күүһэ.

(Олох философиятын сэһэнин уус-уран литература геройун нөҥүө көрүү)

            Уруок бэлиэ тыла: Эн олох туһунан тугу саныыргыттан, толкуйгуттан олоҕуҥ тутулуктаах.

            Уруок сыала-соруга:

Учуутал сыала- соруга:

1. Олох философиятын сэһэнин үөрэнээччигэ айымньы геройун нөҥүө тириэрдии.

2. Үөрэнээччи олох философиятын сэһэнин уус-уран айымньыттан булан күннээҕи олоҕор сыһыаран анааран олоххо тардыһыылаах буоларыгар хайысхалааһын.

3. Саҥарар, тус санаатын этэр дьоҕурун сайыннарыыга көмөлөһүү.

Үөрэнээччи сыала-соруга:

1. Олоххо тардыһыы төрдө.

2. Үөрэнээччи олоҕун бэйэтэ оҥосторун, айарын-тутарын туһунан философскай өй-санаа үөскээһинэ.

3. Олоххо тардыһыы культуратын Уулаах Уйбаан уобараһынан холобурдаан иҥэринии, тус толкуйу тобулуу.

Үөрэтии технологията: тус туһаайан үөрэтии, сайыннарыылаах үөрэх.

Үөрэтии методтара: көрдөрөн, интеграция.

Үөрэтии формата: биирдиилээн, бөлөнэн.

Уруок хаамыыта: 40 мүнүүтэ.

1. Тэрээһин. Эҕэрдэлэһии.

2. Уруокпут бэлиэ тылыгар болҕомто.

3.  

Учуутал үлэтэ	Үөрэнээччи үлэтэ
Олох диэни хайдах өйдүүгүтүй?	Бэйэлэрин санааларын этэллэр
Киһи олоҕун кэрчиккэ араарыы.	Санааларын этэллэр
Дьон өйүгэр-санаатыгар үйэ-саас тухары тыыннаах сылдьар дьоннору ааттаталаа.	Дьоннору ааттаталыыллар.
Эрилик Эристиин дьоҥҥо, норуокка биллибит уратытын быһаарыы.	Эппиэттэрин этэллэр
Суруйааччы сүрүн айымньыларын ааттаталаа	Айымньылары ааттыыллар
"Кэриэс туолуута" сэһэҥҥэ толору олоҕу олорбут кимий?	Уулаах Уйбаан

4. Уруокпут тиэмэтин быһаарыы. Оҕолор этиэхтээхтэр.

5.

Учуутал үлэтэ	Үөрэнээччи үлэтэ
Уулаах Уйбаан тас көрүҥүн, таҥаһын-сабын учебниктан булан ааҕыы	Уулаах, үрэх баһын киһитэ буолан, дьүһүннүүн-бодолуун, таҥастыын-саптыын - кэр-дьэбэр киһи. Кини маадьаҕар атахтаах, кэтит сарыннаах, кылгас лыхаҕар моойдоох, атыыр оҕус сүүһүн түүтүн курдук будьурхай баттахтаах, кэтит кэҥэриилээх, хатырыктыйбыт балластыгар уостаах, кыламана суох кыараҕас харахтаах. Оттон таҥаһа буоллаҕына - түүлээх ынах тириитээтэрбэһин, оһун тиэрэ түһэрэн баран, хас эмэ сиринэн эриллибит ииччэх талахтарынан сигэлээн кэбиспит, онон манан хах абырахтардаах даба баркылаах, иһин туһунан илдьирийбит эргэ ырбаахытын, быһахтары хататтары, холо иилинэн хараҕалары намылҕалаах дьирим курунан бобо тардыммыт; тырыттыбыт халтаҥа сону санныгар бүк бырахпыт, оройунан тобуллубут чомпой бэргэһэни сүүһүн диэки умса ууруммут.
Уулаах Уйбааммыт дьоҥҥо сэргэҕэ биһирэммит, ураты өрүтэ.	Учебниктан. Биһиги дойдуга Уулаах Уйбаан диэн олоҥхоһут баар. Кинини тас көрүҥүттэн көрөн, ама бу киһини дьахтар төрөппүтэ буолуо дуо? - диэн киһи бэркиһиир киһитэ. Ол кэннэ олоҥхолоон бардаҕына, оо, маннык кэрэ кэпсээннээх , маннык уус-уран тыллаах киһи өлөн хаалыах бэйэтэ буоллаҕа диэн киһи аһыйар киһитэ, - дии-дии  кулуба тойон Баһылай Доодороп улуус мунньаҕар кэлбит тойотторго кэпсиирэ.

6. Сүрүн герой олоҕун кэрчиктэрин быһаарыы. Бөлөҕүнэн үлэ.

7. Үөрэнээччилэр үлэлэрин түмүгүн истии.

8.

Учуутал үлэтэ	Үөрэнээччи үлэтэ
Киһи олоҕор туох сабыдыаллыыр эбитий? Геройбут толору олоҕу олордо дуо? Хайдах олоҕу оллордой?	Толору дьоллоох олоҕу олордо

9. Суругунан үлэ.

"Мин олоххо тугу ситиһиэхтээхпиний?" Тэттик сурук.

10. Үөрэнээччилэр суруктарын ааҕаллар.

11. Түмүк санааны истии.

Н.Д. Неустроевка аналлаах аhа1ас уруок.

Уруок тиэмэтэ6 Н.Д. Неустроев – саха бастакы комедиограба

Кылаа4а6 10

Уруок тиибэ6 са2а тиэмэни 53рэтии.

Уруок сыала6 Саха литературатын т3р5ттээбит  5с бастакы классик суруйааччыларбыт олохторун, айар 5лэлэрин, айымньыларын кытта били4иннэрии.

Уруок хаамыыта6

I.           Тэрээ4ин.

II.         Н.Д.Неустроев оло1ун, айар 5лэтин тэтэрээккэ бэлиэтэнии.

Саха уус-уран литературатын саҕалааччылартан биирдэстэрэ, Н.Д.Неустроев 1895 с. Ахсынньы 15 күнүгэр Байаҕантай улууһун IV байаҕантай нэһилиэгэр төрөөбүтэ.

Н.Д. Неустроев саха классиктарыттан саамай эдэрдэрэ, нарын, исти2, уйа1ас дуу4алаах кэпсээнньит, хо4оонньут, драматург, комедиограф, тылбаасчыт, фольклорист, чинчийээччи. Кини  т343 да кылгас оло1у олордор, пьесалара, кэпсээннэрэ, очеркалара норуот таптаан аа1ар айымньыларынан буолаллар.

Саха литературатыгар суолтата6 Саха литературатын т3р5ттээччилэртэн биирдэжстэрэ, бастакы кэпсээнньит уонна комедиограф, уран тыл маастара.

Айар 5лэтин уратыта6 айымньыларыгар ки4и характерын уратытын сырдатыы с5р5н миэстэни  ылар. Реалист – суруйааччы бэйэтэ  туспа суоллаах-иистээх, суруйар ньымалаах, оло1у ураты к3р55лээх саха литературатын т3р5ттэспит суруйааччылартан биирдэстэрэ. Кэпсээннэрэ – исти2, сылаас юмордаах. Комедияларыгар дьон майгытын-сигилитин кырдьыктаахтык к3рд3рб5тэ. Бэлиэ комическай уобарастары айан, комическай ойуулаа4ын дьо4ун маастарынан сыаналанар. 

III.      Кыра кылаастарга аахпыт айымньыларбытын хатылаа4ын.

·        9Тиэтэйбит0 комедия. Омуннаах Уйбаан ойо1о 3лб5т сура1ын истэн ойох ыларга кэпсэтэр. Атын, о1у4ун, ты4а1а4ын са2а ойо1ун сулуутугар биэрэр. Дьиэтигэр кэлбитэ ойо1о тыыннаах олорор  буолар.

·        9Балыксыт0 кэпсээн. 9Ойуулаа4ын к5545нэн,  тылынан-345нэн бу кэпсээн саха прозатын бастакы кэрдиис кэмин биир 5рд5к сити4иитэ, с5ппэт-оспот к5нд5 кылаата буолар,0-диэн Н.М.Заболоцкай этэн турар.  Кэпсээн темата6айыл1а уонна ки4и. автор Былатыан о1онньор дьыл1атын айыл1а хартыынатын кытта алты4ыннаран сэ4эргиир, ымпыктаан-чымпыктаан ойуулуур. Кини – айыл1а о1ото, т3р33б5т айыл1атын кытта ыкса ситимнээх. Былатыан мэтириэтэ к55стээх6 омос к3рд3хх3 б5рэ, то2уй, ол эрээри кини тус толкуйдаах, со1ото1ун да олордор, аан дойду оло1ун  анаарар. Ки4и суолтатын 3р3 тутар кэпсээн.

IV. 9Ку4а1ан тыын0 1925 сыллаахха суруллубут комедия. Аа1ыыга киирии. Айымньы туруорар проблемата 9дьоллоох олох диэн баай-дуол дуо70  диэн тула сайдар.

Уруок темата: Т55р т3р5ттээх т3р33б5т тылым

Кылаа4а6 7

Уруок сыала: о1олорго т3р33б5т тылбыт этигэнин-кэрэтин били4иннэрии, т3р33б5т тылларын таптыылларын, с5г5р5йэллэрин сити4ии.

Соруктар: 1. Т3р33б5т тылларын историятын чинчийэн билиилэрин ситиһии            

 2. С.А. Новгородов алпаабытын ураты бэлиэлэрин 53рэтии

Көрдөрөр-иһитиннэрэр матырыйаал: С.А. Новгородов алпаабыта

·        Слайдалар (учуутал кэпсиир кэмигэр доска1а тыктарыллан и4эллэр)                                                                                

Уруок былаана6

·        Олунньу ый сурук-бичик ыйынан аа1ыллар. Тыл иччитигэр Ытык Чыыбыстаа22а с5г5р5йэр ый.  Онон би4иги т3р33б5т тылбыт ту4унан уруокпутун са1алыа1ын.

·        Норуот т3р33б5т тылын туох сокуону туту4ан, ханнык санаанан салайтаран, 5р5йэ с55р5г5ттэн дуу, сиккиэр тыал сипсиэриттэн дуу – кимтэн туохтан 53рэнэн, хайдах айарый7 немец тыла славян тылыттан то1о атыннык и4иллэрий7 Бу икки  тыл  то1о итиччэ чуга4ый уонна итиччэ ыраа1ый7 Ха4ан, ханнык 5т5мэн 5йэ1э, хайа кыраман кыраайга кинилэр хайдах алты4ан –арахсан ааспыттарай7 Ини-бии к3рс3н баран, бэйэ-бэйэлэрин билбэт буолуохтарыгар диэри туох кинилэри икки а2ыы ыыталаата? Маннык ыйытыы филология уонна история таайыыта биллибэт таабырына буолла1а: ол эрээри улахан филолог да буолбатах ки4и ийэ тылын и4иллээн к3рд315нэ, тыл норуот ис тыынын хайа эрэ дири2 дьуо1атыгар тимирэн сытар ким да билбэт сиэмэтиттэн тыллан тахсар эриэккэс эгэлгэ уратылаах биир кэлим айыллыы буолар диэн итэ1эйиэн с3п.

Норуот тыла – история кирбиитин быдан анараа  3тт5ттэн са1аламмыт, норуот тыынын-дьыл1атын ха4ан да хагдарыйбат, мэлдьи чэчирии турар сибэккитэ. Норуот б5тт55нэ, сирэ-дойдута барыта тылтан тыын ылар6 к3ст3р к53х халлаана, к3й салгына, ыйа-к5нэ, уута-хонуута, хайата-хочото, хаара-самыыра – ийэ айыл1ата барыта норуот айар к5545гэр у4аарыллан тыынар тыыннананр, саныыр санааланар, с5рэ1и сылаанньытар 5т53 к3ст55, ылба1айа ырыа, тохтор тойук, уос номо1о буолан 3лб3т 5йэлэнэр.

·        Саха норуота кимтэн кииннээ1ин, хантан хааннаа1ын 5г5с чинчийээччи, учуонай 53рэтэн турар. Ол курдук би4иги 3б5гэлэрбит былыргы арийдартан силистэммит норуот, эбэтэр манна олохтоох норуот этэ  араас саба1алаа4ыннар  бааллар.

История чахчылара этэринэн би4иги 3б5гэлэрбит былыргы хуннартан  т3р5ттээхтэрэ диэн бэлиэтииллэр. Т55р норуота история1а би4иги эрабыт иннинэ 5-1 ты4ыынча иннинээ1и кэмнэрин хуннар диэн норуот бы4ыытынан киирэ сылдьар. Ол эбэтэр т55р норуота буолбакка хуннар диэн ааттаналлара. То1о манны таарыйдым диир буоллахха, тюрколог ученай Н.К. Антонов былыргы хуннары сахалар т3р5ттэрэ буолар диэн  этэн турар (Наследие предков). Хуннар культуралара саха культуратыгар ордук чугас  диэн бэлиэтиир уонна Кытай сиригэр былыргы хуун буойунун у2уо1ун раскопкалаабыттар, генетическэй экспертиза т5м5г5нэн буойун батта1ын састааба саха батта1ын састаабыгар с3п т5бэспит. Онон бы4аччы саба1алаа4ын т5м5г5нэн бу сахалар т3р5ттэрэ буолар диэн этэллэр. Бу норуот б5т5н Азияны ба4ылаан олорон эрэн Кытай улуу истиэнэтин н3253лээн Кытай сирин ылаллар. Бу кинилэргэ ти4эх кыргы4ыылара буолар. Бу улуу  норуот кытайы кытта холбо4он тылларын с5тэрэн сир 5рд5ттэн с5тэллэр. (Х-р6 Мулан мультик)

·        Былыргы т55рдэр суруктаах бичиктээх норуот эбит. Кинилэр суруктарын кумаа1ыга суруйан буолбакка мэ2э таска суруйан хаалларбыттар. Бу маннык суруктаах хайалар саха сиригэр элбэхтэр. %45йээн этэринэн би4иги 3б5гэбит Эллэй Боотур №л53нэ 3р545нэн устан и4эн тыыта т52нэстээри гыммытыгар хаа4ахха хаалаан и4эр суругун ууга быра1ар.

·        Саха сиригэр руническай суруктар №л53нэ 3р545 та2нары устан субуллан Байкал к53л диэкиттэн т54эллэр. №л53х5мэ1э 5г5с сурук баар.

·        Саха норуота суруга суох хас эмит 5йэ олорон кэлбитэ

диэн этэллэр. Ол эрээри би4иги оло2хобут сурукка ти4иллибэтэр да дьон норуот 3й5гэр хатанан, уостан уоска бэриллэн тар1аммыта.

Саха сиригэр нуучча ха4аахтара кэлэн дьа4аах хомуйаллар. Онно кинилэр бэйэлэрэ сахалары хос ааттарынан суруйан бэлиэтиллэр. Та2ара дьиэлэрэ тутуллаллар. Саха христианствоны ылынар. Манна нуучча а1абыттара сахаларга мэлииппэни сахалыы тылбаастаан  аахтараары бастакы сахалыы алпаабыттары о2ороллор. Биллэн  турар саха сорох дор1оонун кыайан о2орбокко, са2арбакка улахан эрэйдэри к3рс3лл3р. Д.Хитров диэн та2ара 53рэхтээ1э бастакы алпаабыты о2орон  саханы 53рэтэ сатаабыта. Саха тылын чинчийиигэ 5г5с 53рэхтээх дьоннор 5лэлээбиттэрэ. 1851 с. О.Н. Бетлингк 9Сахалар тылларын ту4унан0 диэн 5лэтин немец тылынан суруйбута манна саха тылын немецтии алпаабыкка олор1уран суруйталаабыта. 

1917 С.А. Новгородов Всеволод Михайлович Ионов букубаарыгар оло1уран 9Сахалыы сурук бичик0 кинигэтин та4аартарар. Бу кинигэтин 1922 сыллаахха иккистээн тупсарыллан тахсар сайдар. 1923 с Новгородов алпаабыта шрифкэ кутуллан 9Сахалыы букубаар0, 9Аа1ар кинигэ0 тахсаллар.  Бастакы алпаабыт латыынныы суруллара. Бу алпаабыт 1939 с-ха диэри 5лэлээбитэ онтон нуучча алпаабытыгар киирбиппит.

(Новгородов алпаабытынан аа1ыы)

К5н б5г5н5гэр диэри би4иги нуучча алпаабытынан 53рэнэ сылдьабыт.

Тыл  оонньуута.

     Аат тыллары суруй.

1.

т				х

2.

с				х

3. иннинэн кэннинэн аахтахха, суолтата уларыйбат тыллары булун (сулус, харах, саас)

4. Алта ба1а

б

а

1

а

 Ы4ылла1ас батах

б

а

1

1

А1ан убайа

б

а

1

а

К5р53 ма4а

б

а

1

а

Сэрэйэр

б

а

1

а

Сир аата

б

а

1

а

3б5гэлэрбит дьиэлэрэ

Уруок тиэмэтэ6 Суорун Омоллоон  9Бэйэтэ эмтиэкэ0, 9Ачаа0 кэпсээннэрин тула.

Кылаа4а6 7

Уруок тиибэ6 урут барбыты чи2этии, хатылаа4ын.

%3рэтэр сыала6

- эрдэ  53рэтиллибити, аа1ыллыбыты хатылаа4ын:

- эрдэ 53рэтиллибиккэ  оло1уран са2аны арыйыы.

Иитэр сыала6

- айымньы  холобурунан ки4илии сиэргэ-майгыга иитии:

- ки4и итэ1эстэрин с3пк3 3йд3345н.

Сайыннарар сыала6

- са2арар са2аны сайыннарыы:

- бэйэ санаатын а4а1астык, толлубакка са2арарга 53рэнии.

I. Тэрээ4ин т5гэнэ.

II. Хатылаа4ын. Суорун Омоллоон айымньыларын ким т343н5  билэринэн кэпсэти4ии6

§  Саха народнай суруйаачыта

§  Биллиилээх общественнай 5лэ4ит

§  Социалистическай 5лэ геройа

§  А.Е.Кулаковскай аатынан государственнай бириэмийэ лауреата

§  П.А. Ойуунускай аатынан государственнай бириэмийэ лауреата

§  Саха Республикатын бочуоттаах гражданина

III. Суорун Омоллоон сатира б3д32 маастара. Кини к3р-к5л55 суруйуулара норуокка  киэ2ник тар1аммыттара чахчы туо4улуур. Билигин да 9бэйэтэ эмтиэкэ0, 9Ачаа са4аана0, 9к53х к3пп30 диэн тыллары 5г5ст5к истиэххэ с3п. Бу кэпсээннэр 1935-1936 сс. Саха сиригэр биирдиилээн ха4аайыстыбалары э4эн, холбо4уктаа4ын маассабайдык бара турда1ына суруллубуттара. Саха норуота хара2а олохтон сырдыкка тарды4ар, араас ку4а1ан кэмэлдьиттэн босхолонор суолга туруммут кэмигэр суруллубуттара.

IV.Айымньылары ырытыы.

·        Айымньы текситтэн суруйааччы Ачааны ойуулуур миэстэтин булан аа1ы2.

·        Суруйааччы Ачааны  9архитекторбыт0 диэн бэлиэтир миэстэтин айымньыттан булан к3р5н. То1о итинник ааттаата7

·        9Ки4и кэрпит ма4ын тардан тиэйэ сылдьан0 этиини хайдах 3йд53ххэ с3б5й7  

·        Макаар ту4унан суруйааччы хайдах са1алаатай7 Булан аа1абыт.

·        Суруйааччы кэпсээ22э ханнык уус-уран ньымалары туттарый7 айымньыттан  булан к3р3б5т.

V. Санаа этиитэ.

·        Ачаа хайдах ки4и дии санаатыгыт7 То1о7

·        Суруйааччы Ачааны к5л55-элэк гынан ойуулуура туохтан к3ст3р5й7

·        Ачаа курдук майгылаах дьон би4иги кэммитигэр т343 табыллаллар дии саныыгын7

·        Макаар хайдах ки4иний7

·        Макаар мунар-тэнэр т3р53тэ тугуй7

·        Бу кэпсээ22э ки4и туохтан ордук кэлэйиэн-хомойуон с3б5й7

VI. Т5м5к6

Бу икки кэпсээ22э Суорун Омоллоон Макаар уонна Ачаа уобарастарын н3253 олох хаалынньа2 3йд33х-санаалаах хара2а дьону к5л55-элэк о2остон суруйбут. Били22и да кэм2э маннык дьоннор олох-дьа4ах инники сайдыытын тардан, харгыс буолалларын бэлиэтиир.