Мин учууталбын.

Учуутал киһини иитэр, олоххо такайар, үөрэтэр аналлаах.

(толкуй санаа)

Саха киhитэ айылђа ођотунабын диэн  этиини  олус таптыыр.  Айылђа төрөөбүт дойду хас биирдии саха  киhитин туохха да тэңнэммэт баайа. Саха олоңхото айылђа үөскээhиниттэн, сайдан иhиититтэн сађаланар. Дьэ ол кэнниттэн  бухатыырдар хорсун-хоодуот сырыылара ойууланар. Онон үлэбин олоңхону кытта билиңңи ођо айылђађа сыhыанын дьүөрэлии тутабын. Манна ођону кылаас иhигэр эрэ буолбакка тыађа, сиргэ-уокка сырытыннаран кини айылђалыын алтыhарын курдук үлэ ыытабын.

Өбүгэ үөрэђин сайыннарыыга үгүс кылаатын киллэрбит киhибит Г.С.Попова-Санаайа «Үс кут норуот духовнай культуратыгар» («Триединство в духовной культуре этноса») монографиятыгар «төрөөбүт дойду төрдө духовность төрдө буолар» («дух родной земли как основа духовности») диэн этэн турар. Ол эбэтэр киhилии киhи буоларга  үс куппут чөл буолађына биирдэ эрэ толору сайдабыт, үүнэбит.  

Саха олоңхото тас көрүүгэ эрэ айыы уонна абааhы бухатыырдарын охсуhуулара, сырыылара мифологическай хабаанынан ойууланар. Оттон олоңхо ис суолтата киhитийии концепцията буолар. Билиңңи биhиги  кэммит сытыы мөккүөрэ6  киhилии майгыга иитии, оттон олоңхо эргийэр киинэ, сүрүн идеята киhилии майгы-сигили. Абааhы уобараhа бастаан миф быhыытынан үөскээн баран, родовой тутул ыhылларын сађаттан киhи түктэри  майгытын ханарытан этэрэ улам улаатан испитэ  арыллар.

Абааhы диэн күүhүнэн эрэ күөнтүүргэ охтубут, бэйэмсэх майгыламмыт аанньал. Киhилии киhини иитэн таhаарарга бастатан туран ођо тулалыыр эйгэтин сыаналыахтаах. Биhигини тулалаан  турар айылђабытын кытта ыкса ситимнээх буоллахпытына эрэ киhилии сыhыаны чугас дьоммутугар тириэрдиэхпит.   

Олоңхо эйгэтин тэрийиигэ үлэлиир  Е.П. Чехордуна бэлиэтииринэн6 «ођођо атын омук култууратын сабыдыала күн-түүн  улаатан  иhэр. Саха ођото ийэ тылыттан тэйэн, төрүт өйүн санаатын түмэрэ уустугуран иhэр. Атын култуура сабыдыалыттан майгыта уларыйар, кэскилин сарбынар кутала суоhаата». Бу кутталы хайдах эрэ ааhар туhуттан, саха ођотун сахалыы куттаах-сүрдээх, сайдыылаах киhи киhитэ буолан тахсарыгар үлэлэhэбит. Манна үксүн олоңхону үөрэтиигэ саха ођото этигэр-хааныгар иитиэхтии сылдьар сүдү күүhүн уhугуннарабыт диэн ааттыыбыт. Маны хайдах уhугуннарабыт диэн  араас суолу көрөбүт, олортон биирдэстэрэ ођону айылђађа сырыттыннарар, айылђађа чугаhатар суол. Билиңңи «компьютер ођотун» айылђалыын алтыhыннарар сылын аайы уустугуран иhэр. Ону аңардастыы уруок эрэ сыалын-соругун курдук туруорбакка атын хайысханан эмиэ үлэ ыытыллыахтаах диэн «эдэр туристары» дьарыктыыр куруhуогум көмө буолар.

Турист диэн кимий? Сири-дойдуну тилэри кэрийэр киhи. онтон киhи бастаан төрөөбүт дойдутун билиэхтээх ол кэннэ дьэ Аан дойдуну тилэри көтүөхтээх. Төрөөбүт айылђатыгар сылдьан ођо  айылђа уратытын, айылђађа сылдьыы  быраабылатын кытта билсиhэр, ону таhынан айылђаны таптыырга үөрэнэр. Айылђађа сылдьан ођо ис туруга аhыллар. Манна ођо майгыта-сигилитэ тулалыыр  эйгэђэ, дођотторугар сыhыана көстөр. Оту-маhы алдьаппакка, аттыгар сылдьар дођоргор көмө. Бу маны барытын тыађа сиргэ-уокка хоно сылдьан үөрэтэргэ, такайарга ордук. Ону таhынан тыађа сылдьан ођо коллективка сыhыана көстөр. Бэйэмсэх буолуу мөлтөх хаачыстыбатын суох гынарга үлэ барар.

Онон ођолору ис туруктарын киhилии майгыга-сигилигэ иитии үлэтин ыытабын. Оттон ођо ис туруга  аhылыннађына айылђаны ылынар буоллађына, төрөөбүт дойдутугар, дођотторугар, дьоңңо-сэргэђэ сыhыана киhитийэр, киhилии киhи (киhи киhитэ) буола улаатар. Саамай сүрүн өрүтүнэн тыађа сылдьарга үөрэммит ођо олоңхођо этиллэрин курдук охтон баранар мастаах, уолан бүтэр  уулаах орто туруу дьађыл дойдубутун харыстыырга, тулалыыр айылђабытын таптыырга, кыаммака-мөлтөххө көмөлөhөргө үөрэнэр. Оттон айылђатын, төрөөбүт дойдутун таптыыр киhи эрэ кини толору үс кута чөл буолар.